ژنو واروم (که به آن پای پرانتزی، پای کمانی، پای چنبری و تیبیا وارا نیز گفته می‌شود) نوعی ناهنجاری است که با خم شدن پا (به سمت بیرون) از قسمت زانو مشخص می‌شود. به این صورت که ساق پا نسبت به محور ران به سمت داخل زاویه دارد و ظاهری کلی شبیه کمان را در اندام ایجاد می‌کند. معمولاً زاویه میانی استخوان‌های اندام تحتانی (استخوان‌های ران و درشت نی) درگیر می‌شوند.
پای پرانتزی نوعی بیماری است که در آن پاهای فرد حالت خمیده دارد. در این حالت حتی زمانی که مچ‌های پا در کنار یکدیگر جفت شده‌اند، زانوها کاملاً از هم فاصله دارند. پای پرانتزی گاهی می‌تواند نشانه‌ای از یک بیماری زمینه‌ای مانند بلانت یا راشیتیسم باشد و منجر به بروز آرتروز در زانوها و ران‌ها گردد.
پای پرانتزی بخشی طبیعی از روند رشد در نوزادان و کودکان نوپا محسوب می‌شود. در کودکان خردسال پای پرانتزی دردناک و ناراحت‌کننده نیست و موجب اختلال در توانایی کودک در راه رفتن، دویدن یا بازی کردن نمی‌شود.
معمولاً پس از 18 تا 24 ماهگی پای پرانتزی در کودکان به مرور برطرف می‌شود. در موارد نادر پای پرانتزی ممکن است نشانه‌ای از یک اختلال در رشد باشد.
روند تکاملی پاها و زانوها در کودکان
- پای پرانتزی در نوزادان: پای پرانتزی اغلب در بازه زمانی پس از تولد و 24 ماهگی اتفاق می افتد.
- کودکان نوپا: بین 24 تا 36 ماهگی، پاهای کودکان نوپا تراز می‌شوند.
- کودکان خردسال: در سنین بین 3 تا 5 سالگی ممکن است کودکان دچار کجی زانو شوند. در این حالت زانوها به سمت داخل متمایل می‌شوند.
- با رشد کودک پاها حالت صاف پیدا می‌کند. در سنین 7 تا 8 سالگی یا گاهی نزدیک به دوران نوجوانی الگوی راه رفتن کودکان معمولاً طبیعی یا تقریباً طبیعی می‌شود.
1 سالگی، 3 سالگی، 12 سالگی
زانوها جدا از یکدیگر هستند.
مچ‌های پا مماس هستند.
علائم پای پرانتزی
- زانوها به سمت بیرون انحناء پیدا می‌کنند.
- هر دو پا انحنای مشابهی دارند (متقارن).
- الگوی نامناسب راه رفتن.
- انگشتان پا به سمت داخل (پنجه کبوتری) انحراف می‌یابند.
- ناشی‍گری در راه رفتن یا افتادن مکرر.
علل پای پرانتزی
بیماری بلانت
در بیماری بلانت که به آن تیبیا وارا نیز گفته می‌شود، استخوان ساق پا به صورتی غیر طبیعی تکامل پیدا می‌کند و در زیر زانوها انحناء ایجاد می‌شود. وقتی کودک شروع به راه رفتن می‌کند، خمیدگی پاها بدتر می‌شود.
این وضعیت ممکن است در اوایل آشکار باشد اما در برخی موارد علائم ممکن است تا زمان بلوغ کودک خود را نشان ندهند. با گذشت زمان پای پرانتزی می‌توانند منجر به بروز مشکلات مفصلی در زانوی کودک گردد.
بیماری بلانت در زنان، نژادهای آفریقایی-آمریکایی و کودکان چاق بیشتر مشاهده می‌شود. کودکانی که زودتر به راه می‌افتند بیشتر در معرض خطر هستند. کودک به طور معمول باید بین 11 تا 14 ماهگی قادر به راه رفتن باشد.
راشیتیسم
راشیتیسم بیماری است که در نتیجه کمبود طولانی مدت ویتامین D ایجاد می‌شود. کمبود این ویتامین باعث نرمی و ضعیف شدن استخوان‌ها و در نهایت خم شدن پاها می‌شود.
بیماری پاژه
پاژه یک بیماری متابولیکی است. این بیماری بر روند تجزیه و بازسازی استخوان‌ها تأثیر منفی می‌گذارد. در نتیجه استخوان‌ها به درستی بازسازی نمی‌شوند. با گذشت زمان این روند می‌تواند منجر به بروز پای پرانتزی و سایر مشکلات مفصلی شود.
بیماری پاژه بیشتر در افراد مسن شایع است و با تشخیص و درمان زود هنگام می‌توان آن را مدیریت کرد.
کوتولگی
شایع‌ترین شکل کوتولگی در اثر بیماری شناخته‌شده‌ای به نام آکوندروپلازی ایجاد می‌شود. آکوندروپلازی یک اختلال در رشد استخوان است که می‌تواند با گذشت زمان باعث ایجاد پای پرانتزی شود.
سایر علل
سایر علل پای پرانتزی عبارتند از:
- شکستگی‌هایی در استخوان که به درستی بهبود نیافته‌اند.
- استخوان‌های غیرطبیعی یا دیسپلازی استخوان.
- مسمومیت با سرب
- مسمومیت با فلوراید
پای پرانتزی در چه افرادی ایجاد می‌شود؟
اکثر نوزادان و کودکان نوپا حداقل مقداری خمیدگی فیزیولوژیک در پاهای خود دارند.
پای پرانتزی در کودکان بزرگتر معمولاً به دلیل بیماری بلانت یا سایر علل پزشکی است. بیماری بلانت بیشتر در کودکانی مشاهده می‌شود که:
- اضافه وزن دارند.
- راه رفتن را از سنین پایین آغاز کرده‌اند.
- یکی از اعضای خانواده به این بیماری مبتلا است.
چه زمانی والدین باید نگران پای پرانتزی باشند؟
اگر کودک شما همراه با علائم زیر دچار پای پرانتزی نیز هست، ممکن است به بیماری جدی‌تری مبتلا باشد:
- پای پرانتزی که بعد از 2 سالگی همچنان بدتر می‌شود
- ظاهر نامتقارن خمیدگی
- لنگیدن در هنگام راه رفتن
- درد زانو یا ران
- قد کوتاه (کمتر از 5 درصد)
اگر کودک شما هر یک از علائم فوق را دارد با پزشک متخصص اطفال یا متخصص ارتوپدی صحبت کنید.
تشخیص پای پرانتزی
ارائه دهندگان خدمات بهداشتی معاینه‌ای را انجام می‌دهند و در مورد سابقه پزشکی کودک سؤال می‌کنند. در صورت پایین بودن سن کودک (کمتر از 2 سال)، احساس سلامتی و خمیدگی پا با درجه یکسان، متخصصان هیچ آزمایشی انجام نمی‌دهند. تنها با رشد کودک و تا زمان بهبود پای پرانتزی کودک تحت نظارت قرار خواهد گرفت.
در برخی موارد مراجعه به پزشک ارتوپدی (متخصص استخوان) لازم است. این موارد عبارتند از:
- پاها به خودی خود صاف نمی‌شوند.
- خمیدگی نامتقارن است (پاها در درجات مختلف خم می‌شوند).
- علائمی مانند درد، لنگیدن، ضعف یا مشکل در دویدن وجود دارند.
ممکن است برای پی بردن به بیماری بلانت یا راشیتیسم استفاده از اشعه ایکس لازم باشد. اگر مشکوک به بیماری باشید آزمایش خون می‌تواند به تشخیص راشیتیسم کمک کند.
درمان پای پرانتزی در کودکان
هدف از درمان پای پرانتزی اصلاحِ تراز اندام، توقف پیشرفت بیماری و جلوگیری از عود محتمل پس از درمان خواهد بود.
ارتزها
- بریس‌های قالب‌گرفته‌ی سفارشی ممکن است در موارد خفیف بیماری بلانت یا راشیتیسم مؤثر باشند اما توسط همه کودکان تحمل نمی‌شوند. درمان با بریس ممکن است تا 18 ماه طول بکشد.
عمل جراحی
الف) همی‌اپی‌فیزیودز موقت (رشد هدایت‌شده)
در انتهای استخوان‌های بلند صفحات رشدی وجود دارند که همزمان با رشد کودک مسئول رشد طولی استخوان هستند. کند کردن فرآیند رشد در یک طرف این صفحه می‌تواند اصلاحات تدریجی حین رشد کودک را ایجاد کند. با استفاده از یک صفحه کوچک و دو پیچ که از صفحه رشد رد می‌شوند می‌توان این فرآیند را انجام داد. این روش ساده با حداقل میزان از دست دادن خون همراه است. همی‌اپی‌فیزیودز موقت قابل برگشت است. اصلاح به تدریج انجام می‌شود و ممکن است 6 تا 12 ماه طول بکشد. کودک می‌تواند بلافاصله بعد از عمل راه برود. همچنین نیازی به استفاده از گچ و بریس نیست.
ب) اصلاح تدریجی با استفاده از فیکساتورهای خارجی
پای پرانتزی را می‌توان به تدریج با استفاده از یک قاب قابل تنظیم اصلاح کرد. پزشک جراح در اتاق عمل استخوان را برش می‌دهد (استئوتومی) و یک قاب خارجی قابل تنظیم را با سیم و پین به استخوان متصل می‌کند. برنامه روزمره‌ای به والدین داده می‌شود که به طور خلاصه تنظیمات روزانه مربوط به قاب در آن توضیح داده شده است. کودک بدون اینکه احساس درد کند راه می‌رود، می‌خوابد، استحمام می‌کند و تمام فعالیت‌های روزمره خود را با وجود قاب انجام می‌دهد. استخوان به تدریج در موقعیت اصلاح شده بهبود می‌یابد. والدین باید هر چند هفته یکبار به پزشک مراجعه کنند تا مطمئن شوند همه چیز طبق برنامه پیش می‌رود. بر اساس آزمایش‌های پرتو ایکس پزشک ممکن است برای دستیابی به نتایج بهتر برنامه را اصلاح کند. پس از اصلاح بیمار باید برای برداشتن قاب در بیمارستان بستری شود.
ج) استئوتومی حاد
استخوان بریده شده و اصلاح کامل در اتاق عمل انجام می‌شود. به طور معمول به منظور ایجاد ثبات در استخوان‌های بریده شده صفحه‌ای با پیچ داخل آن‌ها قرار می‌گیرد و برای مدت 6 تا 8 هفته تا زمانی که استخوان جوش بخورد در قالب قرار داده می‌شود. در طی این دوره برای جلوگیری از بروز هرگونه مشکل به بیمار اجازه راه رفتن داده نمی‌شود.
انتخاب بهترین برنامه‌های درمانی برای کودک
برنامه درمانی براساس عوامل متعددی تصمیم گیری می‌شود:
- ماهیت بیماری و گرایش آن به پیشرفت
- شدت بیماری
- سن کودک
- میزان نیاز به طویل کردن
- ناهنجاری یا کاهش فعالیت اندام در خط مفصل زانو
همه این عوامل در تصمیمات و توصیه‌های پزشک متخصص دخیل خواهند بود.
بزرگسالان و پای پرانتزی
در بزرگسالان پای پرانتزی به صورت خود به خود برطرف نمی‌شود بلکه به دلیل آرتروز این وضعیت بدتر خواهد شد و بدترازی بیشتری ایجاد می‌شود. پای پرانتزی در بزرگسالان عامل خطر مستقلی برای دژنراسیون مفصل زانو و درد است. مطالعات متعدد نشان داده‌اند که اصلاح پای پرانتزی پیش از شروع مرحله نهایی آرتروز می‌تواند نیاز به جایگزینی کامل زانو را به تأخیر بیندازد یا از وقوع آن جلوگیری کند.
تشخیص پای پرانتزی در بزرگسالان
در عین مفید بودن معاینه بالینی، ارزیابی رادیوگرافی از پای بلند به صورت ایستاده روش تشخیصی استاندارد پای پرانتزی است.
درمان پای پرانتزی در بزرگسالان
هدف از درمان اصلاح تراز اندام‌ها، توقف پیشرفت بیماری و کاهش خطر دژنراسیون بیشتر مفصل است.
استئوتومی حاد
استخوان بریده شده و اصلاح کامل در اتاق عمل انجام می‌شود. به طور معمول به منظور ایجاد ثبات در استخوان‌های بریده شده صفحه‌ای با پیچ داخل آن‌ها قرار می‌گیرد. استخوان برای مدت 6 تا 8 هفته تا زمانی که جوش بخورد تحمل وزن نخواهد داشت.
اصلاح تدریجی با استفاده از فیکساتورهای خارجی
پای پرانتزی را می‌توان به تدریج با استفاده از یک قاب قابل تنظیم اصلاح کرد. پزشک جراح استخوان را برش می‌دهد و یک قاب خارجی قابل تنظیم را با سیم و پین به استخوان متصل می‌کند. برنامه روزمره‌ای به والدین داده می‌شود که به طور خلاصه تنظیمات روزانه مربوط به قاب در آن توضیح داده شده است. بیمار راه رفتن، خوابیدن، استحمام و تمام فعالیت‌های روزمره خود را با وجود قاب انجام می‌دهد. استخوان به تدریج در موقعیت اصلاح شده بهبود می‌یابد. بیمار باید هر چند هفته یکبار به پزشک مراجعه کنند تا مطمئن شود همه چیز طبق برنامه پیش می‌رود. بر اساس آزمایش‌های پرتو ایکس پزشک ممکن است برای دستیابی به نتایج بهتر برنامه را اصلاح کند. پس از اصلاح بیمار باید برای برداشتن قاب به بیمارستان مراجعه نماید.
روشهای غیر جراحی
تثبیت یک طرفه خارجی
روش ترجیحی برای اصلاح ناهنجاری ساده پای پرانتزی است. امکان انجام تثبیت یک طرفه خارجی مستلزم آن است که کجی یا خمیدگی در استخوان درشت نی باشد، تغییر شکل کمتر از 10 درجه باشد، تغییر شکل چرخشی وجود نداشته باشد و استخوان دارای چگالی طبیعی باشد (بیمار به پوکی استخوان مبتلا نباشد). اگرچه این معیارها تا حدودی محدود کننده می‌باشند اما بیمارانی که با این روش عمل می‌شوند بسیار راحت هستند. جراحی به صورت حداقل تهاجمی است و قاب (فیکساتور خارجی) کوچک است. بلافاصله پس از عمل اجازه راه رفتن خواهید داشت. بیماران در خانه قادر به تنظیم قاب خواهند بود و دقت اصلاح بسیار عالی است. صاف شدن تدریجی استخوان نکته‌ای مثبت برای بهبودی محسوب می‌گردد. مشاهده روند صاف شدن پا نیز برای خود بیمار جالب است.
تثبیت حلقوی خارجی
قاب‌های حلقوی یا آن‌هایی که از حلقه استفاده می‌کنند، ابزارهایی کاربردی و قدرتمند برای اصلاح ناهنجاری هستند. این ابزارها می‌توانند بسیاری از ناهنجاری‌ها را به طور همزمان در برخی بیماران اصلاح کنند. به عنوان مثال در بیمارانی که دچار خمیدگی شدید (خمیدگی بیش از 10 درجه)، پیچ‌خوردگی استخوان درشت نی، فقدان کشیدگی زانو یا اختلاف طول پا هستند، می‌توان از این روش استفاده کرد. بیماران قادر به راه رفتن بلافاصله پس از جراحی خواهند بود و تنظیمات نیز بسیار دقیق هستند.
تمرینات ورزشی برای پای پرانتزی
اگر پای پرانتزی دارید و در ورزش‌های پرتحرک مانند دویدن یا ایروبیک یا ورزش‌هایی مانند فوتبال شرکت می‌کنید، فشار وارد شده روی مفصل زانو می‌تواند خطر ابتلا به آرتروز زانو و سندرم درد پاتلوفمورال را افزایش دهد.
هرچند می‌توانید برای آسان‌تر کردن ورزش اقداماتی انجام دهید و همچنین از تمرینات ورزشی برای بهبود وضعیت خود استفاده کنید.
مزایای تمرینات ورزشی
ورزش نقش مهمی در حفظ سلامت کلی ایفا می‌کند. نباید اجازه دهید ابتلا به پای پرانتزی مانع از ورزش کردن شود. بسیاری از افراد پای پرانتزی دارند و بدون درد و مشکل قادر به انجام فعالیت و ورزش هستند.
اگر از زانوهای خود مراقبت کرده و به درستی ورزش کنید، می‌توانید با وجود پای پرانتزی از بروز هر گونه مشکل در زانوهای خود جلوگیری کنید. کشش اندام تحتانی و تقویت ران و پاها به حفظ سلامتی زانوها کمک می‌کنند.
ورزش می‌تواند به شما در کنترل وزن کمک کند. چاقی عامل خطر دیگری برای آرتروز زانو است. اگر چاق هستید و پای پرانتزی دارید، پنج برابر بیشتر از افراد چاقی که دچار پای پرانتزی نیستند در معرض خطر خواهید بود.
افرادی که پای پرانتزی دارند ممکن است لازم باشد برخی از جلسات ورزشی خود را به بهبود تعادل و حس عمقی اختصاص دهند زیرا ممکن است دچار ناتوانی ناشی از این بیماری شوند. انجام چنین تمریناتی عملکرد شما را در انجام فعالیت‌های روزمره بهبود می‌بخشد و احتمالاً به جلوگیری از زمین خوردن کمک می‌کند.
نتایج حاصل از برخی تحقیقات نشان می‌دهند که می‌توان با استفاده از ورزش اصلاحی میزان فاصله بین زانوها را در افراد مبتلا کاهش داد. ممکن است بخواهید تمرینات ورزشی زیر را در برنامه روزانه خود بگنجانید.
تمریناتی که می‌توانند به اصلاح پای پرانتزی کمک کنند
کشش عضلات ناحیه ران و لگن و تقویت عضلات ران برای اصلاح پای پرانتزی مناسب هستند. این تمرینات می‌توانند به کاهش خطر آسیب در افراد مبتلا به پای پرانتزی کمک کنند.
تمریناتی که می‌توانند به بهبود پای پرانتزی کمک کنند عبارتند از:
- کشش همسترینگ
- کشش کشاله ران
- کشش پیریفورمیس
- تقویت گلوتئوس مدیوس با استفاده از باند مقاومت
تمریناتی برای بهبود تعادل
تحقیقات نشان می‌دهند اختلالات تعادلی جزئی احتمالاً در افراد مبتلا به پای پرانتزی وجود دارند. بنابراین ممکن است بخواهید تمرینات تعادلی را نیز در برنامه تمرینی خود بگنجانید. برخی از این تمرینات عبارتند از:
- ایستادن روی یک پا
- ایستادن با هر دو پا: ایستادن با پایی که مستقیماً مقابل پای دیگر قرار گرفته است
- تمرینات ورزشی با استفاده از توپ بوسو: هنگام انجام تمرینات از مربی توپ تعادلی بوسو بخواهید که به شما کمک کند
- استفاده از صفحه تعادل یا صفحه باپس
قبل از شروع هرگونه برنامه ورزشی و جهت حصول اطمینان از ایمنی آن با پزشک و متخصص فیزیوتراپی خود مشورت کنید.
سایر گزینه‌های ایمن
ورزش‌هایی با شدت کمتر یا در حد صفر سلامت زانوی شما را بهتر حفظ می‌کنند زیرا به دلیل ناهنجاری پا در معرض بروز مشکلات و درد زانو هستید. محدود کردن میزان نیروهایی که از طریق مفاصل زانو انتقال می‌یابند، می‌تواند از بروز مشکلات ساییدگی در زانو جلوگیری کند.
اگر قبلاً دچار درد کف پا شده‌اید، ممکن است بخواهید تمریناتی با شدتی در حد صفر را انجام دهید. می‌توانید دوچرخه سواری یا شنا را به عنوان نوعی ورزش جایگزین امتحان کنید. تمرینات تعادل و انعطاف‌پذیری مانند یوگا، تای‌چی و پیلاتس نیز می‌توانند مفید باشند.
ورزش‌هایی که توصیه می‌شوند عبارتند از:
- شنا
- دوچرخه‌سواری
- قایقرانی
- یوگا
- پیلاتس
- تای‌چی
ورزش‌هایی که توصیه نمی‌شوند عبارتند از:
- دویدن
- فوتبال
- ایروبیک
- بسکتبال
- تنیس
- والیبال
نکات ایمنی
نگه داشتن زانوها در یک راستا حین ورزش می‌تواند به بهبود وضعیت زانو و تغییر دائمی مفاصل کمک کند و خطر آسیب اندام تحتانی هنگام ورزش را به حداقل برساند.
نکات ایمنی شامل موارد زیر هستند:
- هنگام دویدن و گذاشتن هر پا روی زمین مراقب باشید زانوها جلوتر از انگشتان قرار نگیرند.
- از چمباتمه زدن عمیق به گونه‌ای که باسن زیر زانو قرار گیرد، خودداری نمایید. زانوها را بالای انگشتان پا نگه دارید.
- از کفش مناسب هنگام انجام فعالیت استفاده کنید.
- از آنجا که ممکن است چرخش خارجی پا افزایش یافته باشد، با یک متخصص کفش یا پا مشورت کنید تا مشخص کند کدام نوع کفش یا کفی داخلی بهترین کارکرد را فراهم می‌کند. ممکن است به یک ارتز نیاز داشته باشید.
تیم مراقبت بهداشتی چگونه می‌تواند کمک کند
در صورت بروز زانو درد یا آسیب ناحیه اندام تحتانی و قبل از شروع هرگونه برنامه ورزشی مراجعه به پزشک یا متخصص فیزیوتراپی جهت معاینه توصیه می‌شود.
یکی از بهترین راه‌ها برای اطمینان از ورزش صحیح در صورت ابتلا به پای پرانتزی مراجعه به پزشک متخصص است. یک پزشک فیزیوتراپی متخصص در زمینه ارتوپدی نقطه مناسبی برای شروع است.
متخصصین فیزیوتراپی برای معاینه کلی بیماران آموزش‌های لازم را دیده‌اند. این متخصصین هنگام معاینه شخص مبتلا به پای پرانتزی (یا کجی زانو) به کل زنجیره حرکتی نگاه می‌کنند. متخصص می‌تواند پس از ارزیابی پاها برنامه تمرینی ایمن و موثری را طراحی کند. همچنین متخصصین می‌توانند اصلاحاتی را برای جلوگیری از درد پیشنهاد دهند.
بریس‌ها و ارتزها
پزشک ارتوپدی یا متخصص فیزیوتراپی ممکن است علاوه بر یک برنامه تمرینی اصلاح شده، استفاده از کفی‌های مخصوص کفش یا بریس یا حمایت کننده زانو را نیز توصیه کند.
اگر مبتلا به پای پرانتزی هستید و فعالیت‌های پرتحرکی مانند دویدن را انجام می‌دهید، پیشنهاد می‌شود از ارتز استفاده کنید. ارتز نوعی کفی کفش مخصوص اصلاح گام برای رفع نیازهای فردی شما است.
از بریس‌ها بیشتر برای کودکان مبتلا به پای پرانتزی و نیازمند درمان استفاده می‌شود. این بریس‌ها شامل ارتز اصلاح شده‌ی زانو-مچ پا-پا هستند که در طول شبانه‌روز پوشیده می‌شوند.
به طور کلی از بریس برای اصلاح پای پرانتزی در بزرگسالان استفاده نمی‌شود. بهتر است در این خصوص با پزشک یا متخصص فیزیوتراپی خود مشورت کنید. زیرا ممکن است بریس به رفع مشکل پای پرانتزی کمک کرده یا بالعکس آن را تشدید کند.
